Królewicz Aleksander Karol (1614-1634) to najmłodszy syn Zygmunta III i jego drugiej żony Konstancji Habsburżanki. Spośród wszystkich dzieci królewskich był najzdolniejszy i cieszył się powszechną sympatią. Francuski poseł Charles Ogier twierdził nawet, że Zygmunt III przewidywał Aleksandra na swojego następcę na polskim tronie. Królewicz znany był również ze swoich talentów artystycznych. Zajmował się malarstwem i śpiewem. Kanclerz Albrycht Stanisław Radziwiłł po spotkaniu z królewiczem 22 października 1634 roku zanotował następujące słowa: „Miałem audiencję u królewicza Aleksandra, którego wiedziony uczuciem napominałem w pewnych sprawach. Przyjął to wdzięcznym sercem, inaczej, niż zwykli to czynić królewicze i prosił, bym częściej to robił. Zaskoczyło mnie to, podziwiałem szlachetną jego naturę i jeszcze więcej go pokochałem”.
W lipcu 1633 roku Aleksander udał się w podróż do Włoch, z której powrócił po roku. Przebywając w październiku 1634 roku we Lwowie zaraził się ospą od Jana Kazimierza. Zmarł 19 listopada w podwarszawskim folwarku Wielkie. Kanclerz Radziwiłł opisał jego śmierć w swoim Pamiętniku: „Zmarł na ospę królewicz polski Aleksander Karol w 21-szym roku życia na folwarku w miejscowości Wielkie, 9 mil od Warszawy, z wielką stratą nie tylko dla Polski, ale również całego świata chrześcijańskiego. Żegnając się przed wyjazdem ze Lwowa ze swym bratem królewiczem Kazimierzem (dotkniętym tą samą chorobą) zaraził się od niego. Potem towarzyszył królowi w drodze. Nie doceniając siły choroby, z młodzieńczym, gorącym zapałem łamiąc swą słabość znalazł się w miejscowości Wielkie, od wieków już przeznaczonej na jego koniec. Zbyt późno zażył lekarstwa, które by mu mogły pomóc. Wbrew nadziejom przecięto nić jego życia. Wybrany spośród młodych, opłakiwany był przez wszystkich. Ta wiadomość zasmuciła serce króla i opowiadają, że miał wtedy zawołać ‘Obym mógł zająć jego miejsce!’. Wszystkim, którzy go znali, wycisnął obfite łzy współczucia. Nawet oczu nieznajomych nie oszczędziła śmierć jego. Ja, który cieszyłem się szczególną życzliwością tego królewicza, przeraziłem się tego sądu Boskiego i westchnieniami, i jękami objawiałem swą żałość za Aleksandrem, którego natura, zdolności, wygląd, skromność, powaga i inne w tym królewiczu główne zalety zapowiadały w rzeczy samej drugiego Aleksandra Wielkiego. Ale inaczej zdało się Bogu, którego zamierzenia różnią się od ludzkich.” Królewicz został pochowany w katedrze wawelskiej, a jego pogrzeb odbył się 7 lutego 1635 roku.
W zasobie Archiwum Głównego Akt Dawnych zachował się list Aleksandra Karola z 1633 r. do podkanclerzego koronnego Tomasza Zamoyskiego. Królewicz informuje w nim o zamiarze udania się w podróż „do cudzych krajów” i prosi Zamoyskiego o wsparcie tej inicjatywy. W Metryce Koronnej natomiast znajduje się tekst dokumentu, mocą którego królewicz Aleksander zachował w dawnych prawach i powinnościach poddanych starostwa bielskiego, które zostało wyznaczone przez Rzeczpospolitą na pokrycie jego potrzeb („na provisią stołu jego”).
Alexander Carol Krolewic Polski y Szwedzki
Jasnie wielmożny M[…] podkanclerzy koronny. Nie ieden deposit przy nas zostaie chęci uprzeymey y łaski WM MP, która w świeżey pamięci trwać będzie y za każdą okazyą do oświadczenia iey wzajem WM M. Panu nas pociągnie, maiąc pouffałą nadzieię, że odiazd nasz teraznieyszy dawney chęci y miłości WM nie zmnieyszy y owszem oney przymnoży. Co my ztąd uznawać będziemy gdy nas w podawaiącey się okaziey przed JKM nieprzepomnisz y tyle rady y sposobu z wysokiego rozsądku swego użyczysz, ileby do odprawowania naszey peregrinatiey było potrzebno y sczupłym naszym dochodom intercessią WM pożyteczno. Musiem y to WM MP przypomnieć, że ś[więtej] pam[ięci] rodzice naszy y staraniu y opiece WM nas zdali. Z teyże nas nie oddalisz. Dobroć WM y wrodzona ludzkość u nas rękoimią będzie. Na tym samym usiłowanie y zamysły nasze zasadziemy, aby ta excursia do cudzych kraiów była młodości naszey y przepolerowaniu iey pożyteczna, oyczyznie w usłudze wygodna y abyśmy mogli acceptam a maioribus gloriam parentare. Za tym powtóre się oddając WM MP dobrego y od wszelakich affectiy uwolnionego zdrowia przy wszelakiey szczęśliwości WM winszujemy.
W Warszawie, d. 23 May 1633.
WM M Pana ży[czliwy]
Alexander Carol
(AGAD, Archiwum Zamoyskich, sygn. 299)
Potwierdzenie listu Kr[ólewi]cza Je[go] M[oś]ci Alexandra poddany[m] star[ostwa] bielskie]go] na dawne ich prawa.
Władysław IV ect. Oznaymuiemy wszem wobec y każdemu z osobna, komu to wiedzieć należy tem listem naszym, isz pokazany iest przed nami list Kr[ólewi]cza Je[go] M[oś]ci Alexandra Carola, pana brata naszego ręką podpisany y pieczęcią zapieczętowany, którym poddanych Starostwa Bielskiego na provisią stołu iego z ordinaciey Rzptey [Rzeczypospolitey] naznaczonego zachował przy dawnych powinnościach y zwyczaiach, którego listu ten jest sens:
Alexander Carol królewicz polsky y szwedzki. Wszem wobec komu to wiedzieć należy, mianowicie urodzonemu Basilemu Godepskiemu [Godebskiemu] teraznieyszemu dzierżawcy Starostwa naszego Bielskiego y inszym oznaymiuemy. Supplicatią poddanych naszych we wsi pomienioney dzierżawy musiała mieć od nas łaskawe wysłuchanie y praw potwierdzenie. Przeto weyrzawszy w ich prawa, które z dawnemi pomiarami do Xiąg Brańskich ingrossowane, listami rewizorskiemi y mandatem s[więtej] pamięci Królowey Jey Mci Paniey Matki y dobrodzieyki naszey potwierdzone, tak strony oddawania powinności, iako y płacenia cynszu, wszystkie prawa ich umacniamy, ratificuiemy, approbuiemy y przy dawnych wolnościach onych zachowujemy y aby teraznieyszy dzierżawca nasz y iego słudzy woli naszey przestępni nie byli, napominamy. Na co dla wiary podpisuiemy się ręką własną y pieczęć naszą przycisnąć roskazaliśmy. Dan w Warszawie, dnia XIV Maia Roku 1633. Alexander Carol.
Supplicowali nam tedy cisz poddani, abyśmy im te prawa y wolności ich potwierdzili. My do słuszności się samey przychyaiąc, pomieniony list wyżey pisany we wszystkich punctach, clausułach, articulach, condiciach potwierdzamy, umacniamy y approbuiemy, ile się iednak zgadzają sprawę pospolitem y niwczym nie są mu przeciwni, chcąc, aby powagę swoią miało to potwierdzenie nasze czasy wiecznemi, a poddani wcale a nienaruszenie zostawali przy prawach swoich. Prawa iednak kościelne nasze y Rzeptey [Rzeczypospolitey] wcale tamże w tem Starostwie zachowując. Na co dla lepszey wiary ten list ręką naszą podpisawszy, pieczęcią Koronną zapieczętować roskazaliśmy.
Dan w Wasilkowie dnia XI Mca [Miesiąca] lipca Roku etc. [1634] Panowania Królestw naszych etc.
Wladislaus Rex Petrus Gembicki Secr[etar]ius M[aio]r
(AGAD, Metryka Koronna, sygn. MK 180, k. 306v-307)
Reprodukcja portretu królewicza Aleksandra Karola Wazy z 1619 roku; źródło: Wikipedia