Kalwaria (łac. calvaria – czaszka, odpowiednik hebrajskiego Golgota) to zespół kaplic symbolizujących stacje Męki Pańskiej, wznoszonych najczęściej w górzystych miejscach, by przypominały Jerozolimę. Idea ich budowy rozwinęła się w średniowieczu i stanowiły one swego rodzaju zastępcze miejsca kultu. Pierwszą kalwarię w Europie założył dominikanin Alwarus w 1405 r. niedaleko Kordoby. Najstarszą kalwarię na ziemiach polskich natomiast ufundował w 1602 r. w swych dobrach Mikołaj Zebrzydowski z Zebrzydowa.
Pobożny biskup poznański Stefan Wierzbowski zapragnął zbudować podobne sanktuarium na Mazowszu w miejscowości Góra w Ziemi Czerskiej (obecnie Góra Kalwaria). W 1670 roku uzyskał przywilej króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego zezwalający na założenie w tym miejscu miasteczka zwanego Nowa Jerozolima i rozpoczął budowę Sanktuarium Męki i Śmierci Jezusa Chrystusa. W tym celu sprowadził podobno kamienie i ziemię z Jerozolimy i wysypał nimi ścieżki Drogi Krzyżowej. Jak podaje Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego: „Fundator miasta stale tu przemieszkiwał, dozorując pilnie budowy projektowanej kalwarii. Zostawszy arcybiskupem i prymasem, nie opuścił Góry i tu zakończył życie w 1687 roku, nie wykończywszy swych planów”.
W zasobie Archiwum Głównego Akt Dawnych zachowały XVII-wieczne dokumenty zawierające przywileje dla miasta Góra Kalwaria, zwanego wówczas Nowa Jerozolima. Wśród nich jest również dokument wystawiony przez biskupa Stefana Wierzbowskiego w 1672 roku, w którym określił prawa i obowiązki mieszkańców. Dowiadujemy się m.in., że w mieście mogą się osiedlać jedynie katolicy („Ludzi podeyrzanych ani inszey wiary oprócz samey świętey katolickiey żadną miarą przechowywać nie będą”). Z uwagi na sakralny charakter miejsca fundator zakazał urządzania zabaw i biesiad w karczmach, za wyjątkiem wesel, które „jako najskromniej odprawować powinni". Gdyby natomiast w mieście ujęto jakiegoś groźnego przestępcę, należy go odesłać do Warszawy, aby tam był sądzony i stracony. W końcowej części tekstu, spisanej prawdopodobnie własnoręcznie przez samego Wierzbowskiego, zawarto zapisy zobowiązujące mieszkańców do wysyłania swoich dzieci na cowieczorną modlitwę do kaplicy. Na dokumencie widnieje adnotacja z informacją, że 1678 roku został on wpisany do ksiąg grodzkich czerskich. Sama fundacja natomiast okazana została w Komisji Porządkowej Cywilno-Wojskowej Ziemi Czerskiej w Warce na sesji 6 października 1790 roku.
Stefan Wierzbowski, biskup poznański, wydaje przywilej lokacyjny na Nową Jerozolimę i określa warunki osadnicze; Nowa Jerozolima, 1 stycznia 1672 r.
Stefan z Wielkiego Chrząstowa Wierzbowski z Bożey y Apostolskiey Stolice łaski biskup poznański.
Oznaimuiemy w potomne czasy tym pismem naszym, iż dla większego pomnożenia Chwały Boga w Troycy Świętey Jedynego y Nayświętszey Matki Odkupiciela naszego. Przychylaiac się y stosując do Przywileiu z M[i]ł[oś]ciwey Łaski Je[go] Kr[ólewskiej] M[iłoś]ci Michała 1 szczęśliwie nam panującego otrzymanego y życząc sobie mieysce to S. Nowey Jerozolimy dla wygody ludzi tu zgromadzających się iako nailepiey wystawić y wybudować, wszystkich obywatelów, którzykolwiek teraz y w potomne czasy na tych gruntach naszych dziedzicznych na Górze między kościołem, a w około Piłata budować się będą, między ulicami w krzyż wyznaczonymi, wiecznemi czasy od wszelkich robót y powinności wieyskich uwalniamy y mieyskie prawo nadaiemy. Nadto każdy od początku założenia swojego przez lat pięć, oprócz tych wolności publicznych, które na lat pięćdziesiąt król JM Pan Nasz Miłościwy w Przywileiu swoim temu mieyscu pozwolił, my pozwalamy także wszelakiey wolności priwatney, która ma się zacząć od Roku przyszłego 1673. Dla czegoż każdy dzień założenia swego ma opowiedzieć urzędowi y w xięgach mieyskich notować. Ta zaś wolność na tym zawisła, aby każdy którykolwiek budować się będzie na tym mieyscu, nie tylko żadnych podatków nikomu nie dawał, ale tesz ani samych czynszów, które na potym zapłacić powinne się będą płacić z inszemi niżey opisanemi podatkami. Do tego wolno będzie każdemu przez te lat pięć iako się rzekło, bez żadnych podatków piwa w domach swoich warzać y szynkować, gorzałki palać y ktoby chciał inszemi liquorami handlować, wolno mu będzie, także wszelakimi kupczyć towarami y rzemiesłami wszelakie czynić pożytki. W borach z gruntu należytego samego tylko suszu y to na sam tylko opał domowy swoy zażywać im wolno będzie. Placu na budowanie każdemu gospodarzowi wzdłuż łokci sto a w szerz łokci czterdzieści pozwalamy. Ieden iednak dwóch placów osiadać nie powinien, a dom każdy gontami pobity bydź ma z drabiną y z oseką [bosakiem] strzeż Boże dla ognia y studnie przynamniey co kilka domów, żeby na ulicy były. Mierzwy iednak przed domami nie wyrzucać pod grzywnami winy dla ochędostwa ulic, ale w tył domów, albo zarazem wyrzucić na ogrody. Domy zaś y place wolno będzie iednemu każdemu dać, przedać, odmienić, darować y według swoiey woli na lepszy pożytek obrócić według upodobnia. Na ogrody gruntu pozwalamy każdemu łokci sto wszerz, a wzdłuż także łokci sto, to iest tym co po prawey stronie Piłata budynki swe maią, to też y ogrody po teyże stronie mieć powinni, które ogrody poczynać się maią nieblizko miasteczka, ale od Kaplice Pierwszego Upadku aż ku Kalwariey iść kwaterami ieden podle drugiego y ieden za drugim aż do Granice Lipkowskiey. Także y z drugiey strony Piłata od tegoż Upadku Pierwszego aż do jeziora, gdzie wprzód budujący się sobie wprzód obierze. Ieden iednak dwóch ogrodów trzymać nie będzie mógł, aby się inszym na potym budującym dostawało. Od tych zaś ogrodów z osobna od każdego czynszu co roku dawać będą po złotych siedmiu.
Kaplicę Piłata et in Via Crucis wszytkie kaplice do parkanu kalwaryiskiego z grontu naprawiać zawsze powinni będą, dla czego składne tydzienne postanawiam, to iest od domu po groszy trzy. Do tego y targowe, które po wyściu lat piąci wybierać y na kaplice [?] obracać powinni będą y z tego wszystkiego przy electiey nowego burmistrza rachunek oddawać. Z tego tesz trębacza umiejętnego chować będą, któremu y jarmarczne pozwalamy, aby chłopca uczył. Burmistrza y starszyznę sami sobie będą obierać na każde Nowe Lato [nowy rok] y sądzić się według inszych miast Prawem Magdeburskim. Alubo rosnym panom czynszować po wyściu wolności będą, różność iednak żadna u nich bydź nie powinna, ale iedna y spolna miłość y iednemu urzędowi posłuszeństwo z wolną appellatią do dziedzicznych a Kalwaryam panów, a to w sprawach głównieyszych, które sto grzywien przechodzić mogą. Od appellacyey zaś inszych onych uwalniamy, aby sporki iakiey albo favoru nikomu nie było. Ludzi podeyrzanych ani inszey wiary oprócz samey świętey katolickiey żadną miarą przechowywać nie będą y owszem wszelką mieć ostrożność, aby się takowi nie sadowili. Swawoli także wszelakich, biesiad, muzyk karczemnych nade wszystko przestrzegać będą, ponieważ że tu Grobowce Odkupiciela y Matki Przenayświętsey, wyiąwszy iednak wesele y akty przystoyne, które iako nayskromniey odprawować powinni. Goście przyieżdżaiący y przeieżdżaiący aby wszelaką wygodę mieli, we wszytkim z pilnością przestrzegać y starać się o owsy, siana, piwa y insze necessaria ad victum.
Po wyściu zaś lat piąciu iako się rzekło, każdy od swojego założenia takie podatki powinien będzie dawać. Naprzód z placu na każdy rok złotych trzy currendi na ten czas moneta, a z ogrodu złotych siedm, tak żeby na każdy rok ieden każdy oddał złotych dziesięć. Ktoby zaś chciał warzyć piwo, tedy od dziesiąci korcy słodu powinien będzie dać złotych dwa, a ktoby chciał gorzałkę kurzyć, tedy od garca złotych dwa na każdy quartał, od beczki wina złotych trzy, od miodu beczki złoty ieden. Do młynów żadnych inszych tylko do samych tutecznych Górskich ieździć powinni będą y miary od zboża każdego oddawać, z których dwie panu, a trzecia część młynarzowi iść będzie powinna. Omiotki także młynarzom na karmienie wieprzów pańskich należeć będą. Oprócz podatków żadnych inszych ciężarów nie wkładamy ani wkładać myślemy, nie tylko przes te lat pięć wzwyż pomienione, ale tesz na potomne czasy y owszem successorów y possessorów na tym mieyscu po nas będących pod strasznym Sądem Bożym obowiązujemy, aby nikomu krzywdy nad iego powinność nieczynieli, ani czynić nikomu niedopuszczali.
A że miejsce to święte Bogu na chwałę oddane y poświęcone iest, dlategosz y miłosierdzia bardzi niżeli karania zażywać powinno, tedyż ieżeliby kiedy (czego Boże racz zachować) był iaki znaczny złoczyńca poimany, takowego do magistratu warszawskiego odesłać powinno, aby tu nikogo nie tracono.
Przy dokończeniu zaś prawa tego lubo my, niegodne nasze pasterskie wszytkim obywatelom tutecznym daiemy błogosławieństwo, aby iednak sam Bóg Wszechmocny iako najobfitszych udzielał sczesliwości y z Matkom Przenaswiętszą w potomne lata mieć raczył w swey opiece y sczegulny protekcji, tak onym samym, iako dziateczkom y potomkom ich y dobytkom wszelakim y gruntom. Tedy ulica generalna, których cztery w krzyż bendzie ku Piłatowi zchodzących się, kaplice swoie u Piłata przeciwko sobie patrzącom z zabytkami swoimi opatrować bendzie y w niei przed obrazem Zbawiciela Naszego lampę całom w latarni mieć gorzeiącom. Do którey kaplice y sami s czeladkom komu czas pozwoli, ale mianowice dziateczki co wieczór mrokiem wyprawiać bendom, aby tam paciorek cały y litanieikę za umarłych odprawiali, gdysz te niewiniątka, których dusze zawsze patrzaiom na Twarz Bożom y Zbawiciel sam do siebie przypusczać ich roskazał y nimi się cieszył, iako Aniołowie Boży naiwięcy u Pana Boga uprosić w potrzebach bendom mogły y strzeż Boże przypadku iakiego do tei się udawać modlitwy. Ale y dusze zmarłe zawdzięczać te tę dobroczynność bendom umiały y nam samym wszytkim po śmierci naszey przygodne to bendzie, kiedy nas nieprzepominać y za nas modlić się bendom. Niech tedy Bóg wam wszytkim na wszytkim błogosławi.
Dan w Nowym Jeruzalem, dnia pierwszego miesiąca stycznia Roku Pańskiego tysiącznego sześćsetnego siedemdziesiątego wtórego
Stefan z Wielkiego Chrząstowa Wierzbowski, z Boży Łaski Biskup Poznański R.W.
(AGAD, Zbiór Dokumentów Pergaminowych, sygn. 4198)
Commentaires