Stanisław Lubomirski (1583-1649) [Zob. np.: Stanisław Lubomirski, starosta sandomierski do Krzysztofa Radziwiłła, hetmana polnego litewskiego, Kraków 8 grudnia 1618 r.; j. pol., oryg., bifolium, AGAD, AR dz. V, nr 8668, s. 4-5] po raz pierwszy zetknął się bliżej z rzemiosłem wojskowym w czasie oblężenia Smoleńska w 1610 roku.
Z początkiem 1620 roku uderzył na polecenie hetmana wielkiego koronnego Stanisława Żółkiewskiego (1547-1620) na łupiących województwo krakowskie lisowczyków i zmusił ich do opuszczenia kraju. Odtąd podczaszy koronny Stanisław Lubomirski, który zawsze utrzymywał przy sobie prywatne wojsko (dziedzic wielkiej fortuny), starał się zachować spokój i bezpieczeństwo w województwie krakowskim, za co szlachta niejednokrotnie potem mu dziękowała. Po klęsce i śmierci Żółkiewskiego pod Cecorą, z końcem 1620 roku udał się ze swymi oddziałami na polecenie króla Zygmunta III Wazy (1595-1632) pod Lwów, gdzie wzięły one udział w potyczkach z wojskami tatarskimi. W grudniu tego roku został ponownie szafarzem pieniędzy [Zob. np.: Rachunek wydatków pieniędzy poborowych woj. krakowskiego z lat 1620-1621 wystawiony przez Stanisława Lubomirskiego, b.m. i d.; j. pol., oryg., poszyt, AGAD, Archiwum Lubomirskich z Małej Wsi, nr 1575, s. 15-20] województwa krakowskiego.
Sejm walny 5 grudnia 1620 roku mianował Stanisława Lubomirskiego zastępcą hetmana wielkiego litewskiego Jana Karola Chodkiewicza (1560-1621) i regimentarzem na wyprawę przeciwko Turkom. W styczniu 1621 roku zjawił się Lubomirski w Jarosławiu, po czym z hetmanem litewskim pospieszył pod Gliniany, by organizować obronę. W maju ruszył na czele 5 tysięcy żołnierzy pod Skałę, następnie przez Bereżany nad Zbruczem pod Orynin, by stamtąd pilnować szlaków tatarskich. Z czasem po zebraniu głównych sił ruszył razem z hetmanem pod Chocim. Pułk Lubomirskiego liczył wówczas 3350 żołnierzy. W obozie pod Chocimiem objął Lubomirski komendę nad prawym, północnym skrzydłem wojsk polsko-litewskich. Na tym stanowisku złożył liczne dowody energii i odwagi, w razie potrzeby osobiście kierując ogniem dział z okopów. 23 września Stanisław Lubomirski objął, zgodnie z życzeniem hetmana wielkiego litewskiego Jana Karola Chodkiewicza i z ogromnym poparciem królewicza Władysława Zygmunta Wazy (1595-1648), naczelną komendę nad wojskiem polsko-litewskim w obozie chocimskim. Funkcję tą sprawował umiejętnie, ale nie długo, tylko do podpisania rozejmu z Turkami w dniu 9 października 1621 roku.
Stanisław Lubomirski uchodził za autora Diariusza wojny polskiej z Turkami pod Chocimem r. 1621 (wyd.: Stanisława Lubomirskiego podczaszego koronnego dziennik wyprawy chocimskiej r. 1621 [w:] Pamiętniki o wyprawie Chocimskiej r. 1621 Jana hrabi Ostroroga, Prokopa Zbigniewskiego, Stanisława Lubomirskiego i Jakóba Sobieskiego z rękopisów współczesnych i druków mniej znanych zebrał Żegota Pauli, Kraków 1853, s. 65-103). Obecnie autorstwo Lubomirskiego jest kwestionowane, jednakże brak bliższej analizy tekstu i autorstwa.
Przez dwa następne lata wobec nieobecności hetmana polnego [Stanisław Koniecpolski (1591-1646) przebywał w niewoli tureckiej po bitwie pod Cecorą] Lubomirski sprawował funkcję naczelnego dowódcy, spodziewając się, że król da mu co najmniej małą buławę. Cieszył się zaufaniem żołnierzy, którzy zawiązawszy konfederację w 1622 roku, wobec braku pieniędzy na żołd, wybrali go jako jednego ze swych protektorów i opiekunów. Jemu też powierzyli sprawy swe na nadchodzącym sejmie [Zob. np.: Kwit wydany przez Mikołaja Daniłowicza, podskarbiego koronnego, potwierdzający, że Stanisław Lubomirski „hetman polny koronny” i szafarz poborów woj. krakowskiego, oddał do skarbu koronnego, na zapłatę wojsku JKM skonfederowanemu, z reszty z rachunku skarbowego uczynionego w Radomiu, jak i z pieniędzy później od poborców krakowskich, Lwów 26 lipca 1622 r.; j. pol., oryg., bifolium, AGAD, Archiwum Lubomirskich z Małej Wsi, nr 1575, s. 6-8].
Również szlachta województwa krakowskiego upominała się o to, by wynagrodzono zasługi wojenne Lubomirskiego.
Oprac. R. Jankowski
Zob. bliżej: W. Czapliński, Lubomirski Stanisław h. Szreniawa (1583-1649), „Polski Słownik Biograficzny”, t. 18, Warszawa-Wrocław-Kraków-Gdańsk 1973, s. 42-25.