Egzamin (łac. examen- badanie) to sprawdzanie czyjejś wiedzy i wiadomości przez kompetentne osoby. Forma ta stosowana jest najczęściej w szkolnictwie, zwłaszcza w szkolnictwie wyższym, dlatego też słowo to jest niezwykle popularne wśród uczniów i studentów. Egzaminy zwykle niosą ze sobą pewną dozę emocji i stresu. Z perspektywy czasu jednak wzbudzają sporo pozytywnych odczuć i wspomnień, często przeradzając się w anegdoty, które niejednokrotnie krążą powtarzane z pokolenia na pokolenie. Jest to swego rodzaju świadectwem owej „universitatis” (wspólnoty) nauczających i nauczanych. Jedną z takich żartobliwych historyjek egzaminacyjnych opowiadać rzekomo miał urzędujący już w Watykanie sam Jan Paweł II. Otóż, pewien profesor językoznawstwa na Uniwersytecie Jagiellońskim znany był ze swoich problemów z niedosłuchem. Jeden student przystępując do egzaminu u owego profesora, nie był najlepiej przygotowany. Wszedł do gabinetu, zajął miejsce wskazane przez wykładowcę i kiedy usłyszał pierwsze pytanie, zaczął szeptem i bardzo niewyraźnie recytować modlitwę „Zdrowaś Mario”. Kiedy skończył, dostał drugie pytanie. Tym razem jął odmawiać modlitwę „Ojcze Nasz”. W trakcie jego wypowiedzi profesor zdawał się jakby przysypiać, więc egzaminowany kończąc wyartykułował głośne „Amen”. Profesor ocknął się, wbił wzrok w studenta, pokiwał twierdząco głową i powiada: „Tak, dobrze. Zdrowaś Mario bezbłędnie, ale z Ojcze Nasz proszę przyjść do poprawki”.
Zdecydowanie bardziej stresujące bywają egzaminy magisterskie, zdawane przed odpowiednią komisją. W zasobie Archiwum Głównego Akt Dawnych zachował się odpis protokołu egzaminu magisterskiego, jaki zdawał Adam Mickiewicz w 1819 r. na uniwersytecie wileńskim. Odpis ten został sporządzony z akt Kuratorii Wileńskiej przez Michała Żmigrodzkiego, znamienitego humanistę i dyrektora biblioteki hrabiów Branickich w Suchej Beskidzkiej. Żmigrodzki pracował w l. 1878-1879 w bibliotece księcia Władysława Czartoryskiego w Paryżu, gdzie zajmował się porządkowaniem rodzinnych archiwaliów Czartoryskich. Zebrał w tym czasie również bogaty materiał źródłowy do dziejów uniwersytetu wileńskiego. W następnych latach uzupełnił go poprzez kwerendę w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej. W roku 1887 przygotował rozprawę pt. "Uniwersytet wileński za czasów kuratoryi Xięcia Adama Czartoryskiego 1803-1824", której rękopis znajduje się w zasobie AGAD. Jako jeden z załączników do tej pracy dołączony został właśnie ów protokół egzaminu Mickiewicza. Został on częściowo omówiony przez Żmigrodzkiego podczas odczytu o Mickiewiczu, jaki wygłosił w Czytelni w Wadowicach 19 listopada 1883 r. Odczyt ten opublikowano w „Gazecie Krakowskiej” (nr 278 z 6 grudnia 1883 r.).
Lektura protokołu, niezwykle ciekawa, pozwala nieco poznać poziom ówczesnego nauczania uniwersyteckiego. Egzaminowany dopowiadał na pytania w trzech językach: łacińskim, polskim i rosyjskim. Ponadto wylosował dwa pytania, na które odpowiadał pisemne i musiał przygotować również pisemną rozprawę na temat: „Użycie i skuteczność krytyki”.
Archiwum Kuratoryi - Hôtel Lambert
Egzamina uniwersyteckie Adama Mickiewicza
Posiedzenie nadzwyczajne dnia 19 maja 1819 roku.
Obecni pod prezydencją dziekana [Filipa Neriusza] Golańskiego – profesorowie: Grodek [Godfryd Ernst Groddeck] i [Jan?] Czerniawski – profesorowie nadzwyczajni: [Jan] Pinabel i [Jan] Rustem, - zastępca profesora wymowy i poezji adjunkt [Leon] Borowski oraz zaproszony z oddziału nauk moralnych i politycznych zastępca profesora filozofii A[nioł] Dowgird.
Dziekan otworzył sesję przedstawieniem oddziałowi mającego być egzaminowanym kandydata Adama Mickiewicza i zaprosiwszy profesorów do zaczęcia egzaminu wyszedł z sali dla słabości zdrowia, zdawszy obowiązek prezydowania najstarszemu powołaniem, profesorowi literatury starożytnej, Grodkowi, który natychmiast rozpoczął egzamin, zadając pytania w języki łacińskim.
I. Z historji literatury greckiej:
1) Historja literaturae graecae in quot aetates describi potest? 2) Quaenam poetos genera prima aetate exculta fuere? 3) Quid de homericorum carminum collectione quae nunc extat tibi videtur? 4) Elegi ad quodnam genus poetos referendi, a quo inventi et quotuplex elegja fuit? 5) Jambi cum carmen quid – a quonum maxime excultum? Didactis carminis quaenum ex prima illa aetate supersunt reliquiae?
II. Z Mythologii
1) Nox Mythus quid significat? 2) Mythologia quid? 3) Quot classes mythorum constituti possunt? 4) Quenam causae mythorum praecipue habendae sunt?
III. Z nauki starożytności
1) In disciplinarum humanarum orbe quid docet antiquitatis doctrina ? 2) Cur nomem hoc antiquitatis doctrina aptius videtur caeteris vulgo usurpatis ut literatura antiqua, philologja, classicorum studjum, studja humanitatis etc. 3) Quot partes hujus disciplinae habentur? Cur literaturae monumenta quae supersunt coeteris praestant? 5) Quaenam sunt disciplinae fundamentales quae quum ad omnem antiquitatem cognoscendam tum ad auctores veteres inteligendos viam muniment? 6) In quot disciplinas singulares ipsa antiquitatis doctrina dividi potest? 7) Cujusque harum disciplinarum geografice Grecorum et Romanorum, chronologiae, historiae civilis Gracorum et Romanorum antiquitatum, historiae literariae utriusque populi, mythologiae, archeologiae, numizmaticae, epigraphicae rationem et argumentum breviter definias?
IV. Ze starożytności rzymskich, a mianowicie o prowincjach i sposobie ich urzędowania.
1) Quid antiquitatum Romanorum doctrina continet et quomodo ab historia populi Romani distinquitur? 2) Quaenam optima tradendae hujus disciplinae ratio habetur? 3) Quis usus est hujus disciplinae? 4) Quae propria significatio est vocis provincja? 5) Quid praeterea vox hac significat apud scriptores latinos? 6) Quaenam prima extra Italiam provincvia Romanorum fuit? Quod omnino provinciae numeruntur Romanae? 8) Quomodo regebantur provinciae? 9) A quorum lux vel forma vel formula ex quaqua provincia regeretur derignabatur? 10) Quinum fuere provinciae praesides? 11) Quomodo hinc dividuntur provinciae Romanae? 12) Quis decrevit provinciae praesidibus? 13) Quid interest inter praesides qui cum potestate et illos qui cum imperio in provincias mittebantur? 14) Quo comitatu proconsules et propraetores in provincias proficisci solebant? 15) Quomodo jurisdictio in provinciis exercebatur? 16) Quodnam legatorum munus et officium erat? 17) Quodnam quaestorum? 18) Quamdiu singuli praesides provinciam regebant? 19) Quaenam praesidium praemia vel poena legibus constituta erant? 20) Num eadem omnium provinciarum Romanorum conditio et constitutio erat? 21) Quaenam mutationes ab Augusto in provinciarum administrationem innductae sunt? 22) Quenam ab hinc dicuntur provinciae Caesaris sive imperatoriae et quenam senatoriae vel proconsulares? 23) Quot legiones et quot classes ad provinciarum praesidjum ab Augusto designate fuere?
Na te wszystkie pytania kandydat examinowany odpowiadał obszernie w języku łacińskim.
Adjuknt Borowski examinujący z wymowy, poezji i estetyki zadawał w języku polskim pytania porządkiem następującym:
I. Z estetyki
1) O złudzeniu estetycznem (illusio) uważanem jako jeden z przymiotów sztuki pięknej. 2) Złudzenie zmysłu zewnętrznego w sztuce obrazowej. 3) Złudzenie sprawione przez moc upodobania w sztukach mownych. 4) Wrażenie to połączone i natężone w sztuce dramatycznej. 5) Czyli złudzenie w wystawach sztuk pięknych może być tak daleko posunione i tak doskonałe, aby się naśladowanie zdawało rzeczywistości. 6) Chociażby złudzenie mogło być do tego stopnia doskonałości doprowadzone, sztuka je miarkuje i łagodzi – dlaczego? 7) Różne stopnie złudzenia w różnych rodzajach sztuk pięknych.
II. Z Poezji
1) Oznaczenie epopei i podział. 2) Działanie w powieści bohaterskiej i jej jedność. 3) Ustępy czy nie przeszkadzają jedności? 4) Ważność i wielkość działania. 5) Charaktery osób działających. 6) Znakomite wzory i uwagi nad niemi.
III. Z wymowy
1) Wymowa kaznodziejska i jej początek. 2) Charakter różniący ja od wymowy starożytnej. 3) Prawidła ogólne dla tego rodzaju wymowy wspólne kaznodziejom z innymi mówcami. 4) Wzory największe tej wymowy w literaturze francuskiej. 5) O talencie kaznodziejskim dawnych mówców w kościele polskim Skargi i Birkowskiego oraz nowych Karpoiwcza i Kalińskiego.
Profesor Czerniawski w języku rosyjskim zadawał następujące pytania:
I. Z historii literatury rosyjskiej
1) Gdzie trzeba szukać jej początków? 2) W którym czasie poczyna się piśmiennictwo historyczne? 3) Kogo poczytujemy za pierwszego historyka Rosji? 4) Gdzie i kiedy on żył? 5) Jakie nauki i sztuki piękne znanemi były w Rosji w IX w. po Chrystusie? 6) Jakie w X wieku? 7) Co najbardziej pomagało wzrostowi sztuk i nauk w Rosji w końcu X wieku? 8) Jakie były skutki wprowadzenia wiary chrześcijańskiej? 9) Gdzie, kiedy i przez kogo były założone szkoły? 10) Jakie nauki były tam dawane? 11) Jakie sztuki piękne znane były w Rosji w wieku XI-tym? 12) Czy zostały ich pomniki i gdzie? 13) Czy są jakie pomniki literatury z XI i XII wieku? 14) Co o nich mówią uczeni?
II. Z języka rosyjskiego
1) Jakim sposobem w języku rosyjskim rozpoznaje się rodzaj imion? 2) Wyliczyć końcówki charakteryzujące rodzaj imion. 3) Czy są wyjątki? 4) Ile deklinacji jest w rosyjskim języku i czem się różnią jedna od drugiej?
Ks. Dowgird egzaminujący z logiki zadawał pytania następujące:
1) Co jest przedmiotem logiki? 2) Jaka jest różnica między logiką przyrodzoną a sztuczną? 3) Wiele jest władz umysłowych człowieka? 4) Jaka jest różnica między wyobrażeniami przedniejszemi i względnemi? 5) Pojęcie jestestw zewnętrznych czy to samo są uczucia albo ich obrazy? 6) Czy wszystkie nasze wiadomości zawierają się w czuciu jak dawniej twierdzono? 7) Jaki zmysł daje nam wiadomość pierwiastkową o bytności jestestw zewnętrznych i czy inne zmysły prócz dotykania mogły dać pierwiastkowo człowiekowi tę wiadomość? 8) Skąd pochodzą złudzenia zmysłowe i jaki jest sposób ich odkrycia? 9) Przedmioty zewnętrzne czy poznajemy bezpośrednio przez czucia czy też pośrednio? 10) Jakim sposobem odpowiedzieć mamy idealistom na ten zarzut, że nie możemy poznawać bezpośrednio jestestw zewnętrznych? 11) Z jakich części składa się zdanie? 12) Co jest rozumowanie i z jakich składa się części? 13) Na czem zależy oczewistość rozumowania wziętego odłącznie? 14) Gdy oczewistość rozumowania zasadza się na tożsamości wyobrażeń do jakchiże nowych wiadomości doprowadzić nas może to rozumowanie? 15) Rozumowania przydłuższe czy mogą się odnosić do rozumowania z trzech zdań złożonego? 16) Jaki jest związek rozumowań odłącznych z prawdami rzeczywistemi nabytemi przez doświadczenie?
Na tem się skończył egzemen ustny z wyżej wymienionych nauk trwający godzin trzy. Egzamen zaś z historii powszechnej odbyć się ma na sesji następnej, albowiem dający historję zastępca dla przypadającej w te godziny lekcji swojej na sesji teraźniejszej znajdować się nie mógł. Oryginał podpisali: W zastępstwie dziekana profesor zwyczajny Grodek, profesor zwyczajny Tomasz Czerniawski, profesorowie nadzwyczajni: Rustem, Pinabel, Leon Borowski adiunkt, X. Anioł Dowgird, zastępca profesora.
Kopja z dziennika posiedzeń oddziału literatury i sztuk pięknych przy cesarskim uniwersytecie wileńskim za miesiąc czerwiec 1819 roku.
Posiedzenie nadzwyczajne dnia 4 czerwca 1819 roku
Obecni pod prezydencją dziekana X. Golańskiego profesorowie: Grodek, Czerniawski, Pinabel, Rustem – adiunkci: Borowski, Lewicki – zastępcy profesorów: X. Dowgird i [Ignacy Żegota] Onacewicz na dalszy examen kandydata Mickiewicza zgromadzili się do Sali posiedzeń oddziałowych.
Zastępca profesora p. Onacewicz examinował kandydata z historii powszechne, zadając w języku polskim pytania następujące: 1) Jaki pożytek odnosimy z czytania historii – jaki cel każdy historiograf mieć powinien na szczególnym baczeniu? 2) Którzy są znakomici historycy starożytności, jaka między nimi zachodzi różnica? 3) Krótki rys historii greckiej. 4) Co ułatwiło Rzymianom podbicie Włoch a później wielkiej części znajomego świata? 5) Przyczyny upadku wolności i niepodległości rzymskiej. 6) Jacy byli sławniejsi wodzowie kartagińscy? 7) Jakie narody po upadku państwa rzymskiego przewodziły w Europie po kolei lub obok siebie aż do rewolucji francuskiej?
Po takowym examinie każdy z egzaminujących podał przygotowane na osobnych kartkach pytania, z tych kartek włożonych przez dziekana do wazony kandydat wyciągnął dwie, na których były pytania następujące: 1) Wymienić przyczyny różnego stopnia natchnienia w różnych rodzajach poezji lirycznej. 2) O dziwności w epopei, do czego służy i wielorakie jej źródło?
Dla odpisu na wyciągnione pytania zamknięty został kandydat w sali posiedzeń oddziałowych.
Oryginał podpisali: dziekan X. Golański, profesorowie: Grodek, Czerniawski, Ponabel, Rustem – Adjunkci: Borowski i Lewicki – zastępcy profesorów: X. Dowgird i Onacewicz.
Posiedzenie nadzwyczajne dnia 22 czerwca 1819 roku.
Obecni pod prezydencją dziekana x. Golańskiego profesorowie: Grodek, Czerniawski, Rustem, Pinabel.
Postanowiono, aby kandydat egzaminowany Mickiewicz napisał rozprawę: „De critices usu atque praestantia.”
Oryginał podpisali: dziekan Golański, profesorowie: Grodek, Czerniawski, Rustem, Pinabel.
(AGAD, Zbiór Branickich z Suchej, archiwalia, sygn. 97-12)
U góry zestawienie obrazu Walentego Wańkowicza Portret Adama Mickiewicza na Judahu skale (źródło: Wikipedia) oraz fotografii autorstwa Natalii Kwiek