Archiwum Główne Akt Dawnych przechowuje niezwykle cenne dokumenty tureckie, które tworzą największy w tej części Europy zbiór archiwaliów orientalnych, mających szczególne znaczenie dla historii późnego średniowiecza i wczesnej nowożytności. O niezwykłej wadze tych dokumentów świadczy fakt, że w 2013 roku wpisano je na listę dziedzictwa UNESCO „Pamięć Świata”. Z ich wartości zdawano sobie sprawę również wcześniej. Przedwojenny turkolog, profesor Ananiasz Zajączkowski w 1936 roku na łamach „Rocznika Orientalistycznego” zwracał uwagę na pewien interesujący dokument, który ma ogromne znaczenie nie tylko dla historyków, ale przede wszystkim dla językoznawców – turkologów. Jest to list sułtana Sulejmana Wspaniałego do króla Zygmunta Augusta z czerwca 1551 roku. List ten napisany został na papierze o wymiarach 58,5 x 26,5 cm pismem divānī. Widoczne na nim są ślady złotego piasku, którym w XVI wieku posypywano świeżo napisane dokumenty. Miało to szczególe znaczenie w kwestii ich uwierzytelniania. W pierwszej części listu sułtan informuje króla, że sprawę odszkodowań dla ludności granicznej polecił załatwić Ahmedowi, sandżak-bejowi nikopolskiemu wspólnie z komisarzami polskimi, którzy powinni się stawić w Białogrodzie. W dalszej części prosi Zygmunta Augusta, by przez wzgląd na swoją siostrę, Izabelę Zapolya, królową węgierską nie przepuszczał przez swoje ziemie wojsk niemieckich króla Ferdynanda, które czynią szkody ludności Siedmiogrodu. Z końcowego fragmentu dowiadujemy się ponadto, że gdy królewski siostrzeniec Jan Zygmunt Zapolya osiągnie pełnoletniość, zostanie uznany przez sułtana za prawowitego króla Siedmiogrodu.
Dla językoznawców swego rodzaju skarbem jest dołączona do oryginału transkrypcja tego listu alfabetem łacińskim. Sporządzono ją w kancelarii sułtańskiej, a jej autorem jest Ibrahim beg, naczelny tłumacz Porty Otomańskiej znany w polskiej literaturze jako Ibrahim Strasz. Był to pochodzący z Małopolski poturczeniec Joachim Strasz herbu Odrowąż. Bartosz Paprocki, który poznał go osobiście podczas podróży do Stambułu w 1569 roku, charakteryzował go słowami: „Był wzięt w młodych leciech i poturczon, zostawił tam tylko jedną córkę”. Wiadomo, że Strasz urodził się na samym początku XVI wieku i przeszedł w saraju przez elitarną szkołę dla paziów. Następnie został piastunem młodego księcia Selima, następcy tronu, co sprawiło, że do końca życia cieszył się jego względami, kiedy ten został sułtanem jako Selim II. „Nęcącą byłaby hipoteza, że wybór Polaka na piastuna księcia nastąpił z polecenia sułtanki Hasseki Hürrem (Roksolany), Rusinki mającej przemożny wpływ na Sulejmana Wspaniałego. Ta zatem szczególna pozycja Ibrahima bega, połączona ze sprawowaniem urzędu wielkiego dragomana w latach 1551-1571 wprowadziła go do bliskiego otoczenia władcy, co wykorzystywał służąc dobrze interesom Polski” (A. Dziubiński, Poturczeńcy Polscy…, s. 25). Wiadomo, że Strasz za swoje usługi otrzymywał stały jurgielt ze skarbu koronnego. Zmarł w 1571 roku. Sporządzona przez niego transkrypcja listu Sulejmana Wspaniałego spisana jest na odrębnym arkuszu papieru o wymiarach 42,5 x 26,7 cm. W prawym dolnym rogu widnieje podpis: „ibrahim beg, interpres maximus czesaris turkorum”. Wspomniany profesor Zajączkowski twierdził: „Jakkolwiek transkrypcja ta wykazuje wiele niekonsekwencji i dowolnych zmian, to jednak łatwo jest wykazać, że autor tej transkrypcji posługiwał się na ogół systemem ortograficznym polskim. […] Pomimo pewnych niedoskonałości przy odtwarzaniu poszczególnych głosek, które w znacznym stopniu wynikają z ówczesnej nieustalonej pisowni polskiej, transkrypcja Strasza, w przeciwieństwie do teksów pisanych arabskimi literami, daje nam możność wysnucia szeregu wniosków z dziedziny zjawisk fonetycznych, występujących w języku tureckim. […] Materiał zatem, jaki nasza transkrypcja zawiera, powinien być uwzględniony przy studiach przygotowawczych do opracowania gramatyki historycznej języka osmańsko-tureckiego” (A. Zajączkowski, List turecki Sulejmana I …, s. 99-100, 112).
Oprócz łacińskiej transkrypcji Ibrahim beg sporządził również tłumaczenie owego listu w języku polskim, które zostało dołączone do oryginału. Na jego odwrociu widnieją późniejsze adnotacje kancelaryjne. Wszystkie trzy teksty powstały w jednym czasie w Stambule, dlatego materiał ten jest zabytkiem językowym unikatowym na skalę europejską. Poniżej przytaczamy za Ananiaszem Zajączkowskim polskojęzyczny tekst napisany ręką Ibrahima bega w całości z zachowaniem oryginalnej ortografii i interpunkcji.
Konstantynopol, czerwiec 1551 r.
Przekład listu Sulejmana I, sułtana tureckiego do Zygmunta Augusta, króla polskiego
Svltan Sulima(n) Sach. Z Bozi laski Moczni a nigdi niezwicziezoni. Czesarz Thvreczsky etc. / Najassnieissemu Osswieczonemv Kxziązecziu. panv Zigmu(n)thowi Augusti wierze Kristvssowy / Z Bozi laski. Kroliowi Polskiermv et. Miedzi Kxziązethi y wielkimi pani krzescziianskimi / nawissemu Kxziązecziv i panv Zwielkimi pani we czczi i w prziiazni zawsdi stalie zachova / lemv. Pansthwa i stholcza thego godnemv. Panv prziiaczieliowi i Sąssiądowi nassemv mile(m)v / Gdi then list od wissokiego stolcza. naszego do rąk wassich przidzie. Racz wassa K. M. / wiedziecz. jako bilo rosskazanie od wissokiego. stolcza Mag(esta)tv naszego. Sędziakowy / obrąnemv wiernemu poddanemv nassemv wiernosczi v nass doswiaczonego. Achmath Be / ga wielmoznego: Sędziaka Nicopolskiego kthoregossmi wibralj. abi skodi i krziwdi zobu / dw stron ktore sie stali poddanim nassim. Skomissarzmi wassi K. M. Ziachawssi sie / kossdemu mieli czinicz sprawiedliwoscz. Zrosskazania thedi nassego then wielmożni / Sędziak obrani. nass wierni poddani, na then czas naznaczoni. prziiachal do Biallogro / dv: i thamze iest, czekaiącz komissarzow. Wassi K. M. Wasza K.M. raczil do nie(g)o pissacz list. przess posła swego. Zadaiącz od niego czassv dallssego. Thenze tho Sę / dziak. poddani nas. wierni List wassi K. M posłal do nass do Constantinopolia / przes sluzebnika swego. wsswieczie Stholcza a pansthwa nassego wssędi sławnego / Opowiadaiącz tho ządanie. przedłużenia czassu w. K.M. Tho czco w. K.M. ządali dobrzessmi wirozumielj. Zwielmoznosczi złaski y prziiazni panstwa. nassego WieI / mocznoscz nassa. Themu tho obrąnemu wiernemu poddanemu naszemu rosskaza / lissmi abi do niktorego czassv czekal Komissarzow v. Km. Mj thes the nadzieie / mami przetse stalam dawnąm wiernąm dobrowolnąm prziiazn. Iss thes
v. K. / M. bes omieskania za czassow dobrich the Komissarze swe zesIacz raczi. A postha / racz sie othim. zebi the wssithkie rzeczi iako narichli sie dokonczeli. Tho gdi się yus / sprawi. poddani nassi. w pokoiv do thich czassow zachowanim. thegos pokoiv abi v / ziwaJi etc. Przithim racz w.Km. wiedziecz. Iss v nassego / wielmocznego stołcza. tha sława iest. ze niemczi. przess Kraini w.Km. przecho / dzą w Ziemie Sina Krolia Ianussa. ktorzi do Ziemie iego czignąm. a poddanim ie(g)o / wielkąm krziwde czyniąm. A thak racz w.Km. wiedziecz. Ize mi z laski pan / stwa wielmocznego nassego. the Węgierską Ziemie. Kroliowi Steffanowi ius iest / pewnie dana. KroI Ianus, ocziecz iego. then thes bil panem. i podddnim nassim. Sin tess / iego iest panem thakze, i poddanim nassim i Ziemia iego. iako inssa ktora nassa / thak iest. w pokoiv. zawsdi. zachowala. Poddani iego. plath nam dawaiąm. iako i / ktorzi inssi. A thak niedopuscziemi. ani dozwoliemi. i strzedz thego bardzo chczemj / abi nik (sic)wiego Ziemi. poddanim iego. krziwdi czinicz niessmial. A thak izeby / mu sie w czym krziwda stacz miala. Missmi Woisko wielkie zgothowalj ze/ wssithkimi dostathki iako natho zaliezi i gothowissmi bronicz iego krziwdj / Gdis sie to thak dzieie. Kroliowa iei mcz. iest tes Siostra wassi K M. / pomagacz iei. i wewszem radi dodawacz. lest powinowath czinicz w.K.M. / A zwlascza iest theras thego wielka potrzeba. Izebi thes W.K.M. slawe svo / ie i łaske. thim okazacz raczil. Niebędzieli wassa Km. nicz natho bacził, bę /dzie sie tho thiczalo sławie w. K. m. potrzeba iest. abi wassa K m. miał wsgląd / i wisłuchacz tho raczil dobrze. leslize będzie thego potrzeba. a issbi tha pomocz / nassa. niczbi nie mogla tak richlo tego doscz rethowacz issbi iąm nieprziiaciel obkoliol. / potrzeba iest thego ab (sic) iąm. wassa K.m. wsseliakim obiczaiem dospomocz raczil. a / nieprziiaczieliowi ich niedopusczicz gromicz. Znassi thes stroni dali Bog Siostro. w.K / M. i Sina iei. Na obronienie nieprziiaczieliowi. z nassego liudv riczerskiego wibrali / ssmi i zgothowalissmi w ziemi nassiei na graniczach wssithkimi dostathkjmi pogotho / wyv sam. Thilko ivss pewni nowini czekami. S ti dobrovolni a wierni prziiazny / I sąsiedzthwa thego ktore od dawnich czassow iesth snami i s przodky nassimi / Dlia thi prziiazni. ządami. i prossiemi. w.K.m. abi w.K.m. mial wzgląd / I bacznoscz na Siostre swoie w potrzebie iei theras abi iąm W.K.M. raczil dospomocz, abowiem do wissokiego Stolcza nassego ustawicznie bez przestania. nowini thakie przichodząm. KroI Ferdina(n)dus Zmnichem się wiednoscz smowieli a. passierba i poddanego nassego krolia lanussa niebosczika. Sina iego i mathko iego Ziemie / ich vchwicziwssi. pomoczicz chcząm. vcziniwssi thak F erdina(n)duss owemv Sinovi / Kroliestwo tho dacz chcząm. do tich czassow. Krolewskie(g)o Sina dawnobissmi / beli koronowalj. Węgierski Ziemi. Iedno iss bil niedorosli. a Ziemi thi dossicz ssie / bie czinicz nie mogl. dla thego niebil do thich czassow koronowano Alie gdi / dorossczie. Ze iuss bedzie mogl panowacz w panstwie swoim. Thedi Z laski Bozi / aczkolwiek i theras iest kroliem. vkoronowawssi, vstanowiemi. Tho racz / wassa K.m. miecz zapewne. A racz obaczicz iaka tho sdrada Miernieczka / issbi im w.K.m. dowierzacz nieraczil. Alie na Siotre wassi k.m. i na si / na iei. Z laski swi. raczil miecz bacznoscz.
Dan wslawnim miessczie nassim Kon / stantinopoliv dnia ostathniego kxziezicza czerwcza. Liatha Bożego 1551 / Z rosskazania Je(g)o Czessarski mczj wlassne(g)o.
(AGAD, Archiwum Koronne Warszawskie, dział tureckie, 68 teczka 144)
Konstantynopol, czerwiec 1551 r.
List Sulejmana I, sułtana tureckiego do Zygmunta Augusta, króla polskiego.
(AGAD, Archiwum Koronne Warszawskie, dział tureckie, 68 teczka 144)
Konstantynopol, czerwiec 1551 r.
Transkrypcja alfabetem łacińskim listu Sulejmana I, sułtana tureckiego do Zygmunta Augusta, króla polskiego sporządzona przez Ibrahima bega, wielkiego dragomana.
(AGAD, Archiwum Koronne Warszawskie, dział tureckie, 68 teczka 144)
A. Zajączkowski, List turecki Sulejmana I do Zygmunta Augusta w ówczesnej transkrypcji i tłumaczeniu polskiem z r. 1551, "Rocznik Orientalistyczny", t. 12, 1936, s. 91-117;
A. Dziubiński, Poturczeńcy polscy. Przyczynek do historii nawróceń na islam w XVI-XVIII wieku, "Kwartalnik Historyczny", t. CII, 1995, s. 19-37;
Comentários