Opieka to jedno z kluczowych pojęć dawnego prawa polskiego. Jak pisze Przemysław Dąbkowski, definicję opieki w szerszym znaczeniu „pojmowano jako wszelki stosunek, mocą którego pewnej osobie służyło prawo i obowiązek pieczy i starania o pewną rzecz lub osobę, zarówno przyrodzoną jak sztuczną, chociażby nawet ten stosunek opiekuńczy nie był celem sam w sobie, ale jedynie skutkiem i wynikiem innego stosunku” (Prawo prywatne polskie, t. I, Lwów 1910, s. 485). W ujęciu węższym opieka odnosiła się do osób spokrewnionych lub spowinowaconych w ramach rodziny, które z różnych względów opieki potrzebowały. W dawnych prawach polskich i litewskich wyodrębniono opiekę ze względu na wiek, płeć, zdrowie, nieobecność i marnotrawstwo. Warto wspomnieć, że historycy prawa na przełomie XIX i XX wieku podjęli próbę rozróżnienia opieki i kurateli. W literaturze przedmiotu pojawiła się teza, że od końca XVI wieku opieka odnosiła się do nieletnich, natomiast terminem kuratela określano pieczę nad niedojrzałymi, szalonymi, kobietami i marnotrawcami. Badacze ci podkreślili też zgodnie, że podstawowym celem instytucji opieki była troska o osobę i jej majątek. Opiekun osoby małoletniej był zobowiązany dbać o jej wykształcenie i wychowanie oraz administrować należącymi do niej dobrami. W dokumencie Augusta III z 17 października 1746 roku wyznaczającym opiekunów dla małoletnich sióstr Michała Ogińskiego, wojewodzica trockiego i cześnika litewskiego, możemy przeczytać: „Żądając po tychże wielmożnych protektorach, ażeby pomienionych superuis [wyżej] Ogińskich i dobra onym należące w swoją wziąwszy protekcję, omni cura, sollicitudine et manutentione [wszelką troską, starannością i ochroną] zaszczycali, et in omni foro ac subselio [we wszystkich urzędach i sądach] utrzymując w wszystkim protegowali dla łaski naszej królewskiej” (AGAD, Metryka Koronna, sygn. KK 105, s. 396).
Wiekiem, w którym formalnie wygasał czas sprawowania opieki nad mężczyznami był 18. rok życia. W praktyce oznaczało to, że młodzieniec mający osiemnaście lat wyzbywał się opiekuna i mógł samodzielnie zarządzać swoim majątkiem, ale nie mógł nim rozporządzać ani dokonywać określonych transakcji dopóki nie ukończył 24 lat. Konstytucja z 1768 roku o złączeniu Trybunału Koronnego traktuje tę kwestię następująco: „A gdy coraz większe z niespokojności i niestałości ludzkiej w uczynieniu, a potym reklamowaniu transakcji, wzmogły się kłótnie, które największą niechęć między obywatelami sprawują, onym chcąc jak najskuteczniej zapobieżeć, pro lege perpetua et irrevocabili [jako prawo wieczyste i nieodwołalne]mieć chcemy, aby donacje, zastawy, zapisy, intercyzy, kwity i wszelkie inne transakcje ex actu bonae voluntatis [dobrowolne] autentycznie nastąpione, w księgach zeznane, wieczyście trwałe i niewzruszone były. Gwoli czemu postanawiamy, aby każdy w leciech i rozumie zupełnym, podług opisu dawnych praw będący, to jest quo ad donationem et resignationem [co do darowizny i zrzeczenia] aby miał lat dwadzieścia i cztery zupełnych, lub ich nie mając, przyszedłszy ad hanc competentiam [do tej pełnoletności], aprobował […] Ci zaś młodzi, którzy do zawarcia transakcji nie mają competentiam [pełnoletności] dwudziestu czterech, albo przynajmniej discretionem annorum [dojrzałości lat] dwudziestu lat, dopieroż w opiekach (póki nie mają lat ośmnaście) u opiekunów zostawać mający, aby nie mieli mocy sum na dobra zaciągać, zapisy czynić i ręczne karty dawać, także u bankierów, kupców, wszelkiego gatunku towary i klejnoty brać na kredyt, a to pod przepadkiem sum i towarów, napotym ostrzegamy” (VL, t. VII, s. 707-708).
Jedną z form wcześniejszego upełnoletnienia było tak zwane przydanie lat (łac. addictio annorum), które dokonywało się na mocy odpowiedniego przywileju królewskiego. Król warunkowo przyznawał osobie małoletniej prawo do rozporządzania własnym majątkiem. W aktach Metryki Koronnej zachowała się treść dokumentu Augusta III, datowanego na lata 1744‒1746, a wystawionego dla Michała Kazimierza Ogińskiego (1730‒1800), cześnika litewskiego, późniejszego hetmana wielkiego litewskiego i budowniczego kanału łączącego Niemen z Dnieprem. Ogiński został wcześnie osierocony przez ojca Józefa, wojewodę trockiego, i trafił pod opiekę dziadka, Michała Wiśniowieckiego, hetmana wielkiego litewskiego. Po jego śmierci w 1744 roku opiekę nad Michałem roztoczył Marcjan Michał Ogiński, który wykorzystywał ją do własnych celów. Po pewnym czasie August III na nowego opiekuna Ogińskiego wyznaczył Michała Czartoryskiego, podkanclerzego litewskiego, który zajął się edukacją podopiecznego i popierał jego pretensje do spadku po zmarłym hetmanie Wiśniowieckim. W omawianym dokumencie możemy przeczytać, że Michał Ogiński doznał pewnych krzywd w dobrach i interesach, dlatego król zezwala mu pomimo nieodpowiedniego jeszcze wieku dochodzić swych praw i zadośćuczynienia przed sądami i urzędami państwa polsko-litewskiego.
Nadanie prawnej pełnoletności Michałowi Ogińskiemu, cześnikowi litewskiemu; brak datacji i miejsca wystawienia
Przydanie lat
August Trzeci etc. Oznajmujemy etc. Iż przez panów rad i urzędników przy boku naszym rezydujących, przełożona nam jest supplika urodzonego Michała Ogińskiego, cześnika Wielkiego Księstwa Litewskiego, syna niegdy [świętej pamięci] wielmożnego Józefa Ogińskiego, wojewody trockiego, jako on po rodzicach in minorennitate [w małoletności] zostawszy, w dobrach i interesach swoich różne krzywdy cum praeiudicio et gravamine [ze szkodą i niedostatkiem] fortun ponosi, o które nie tylko z pokrewnemi i różnemi osobami, lecz insuper [ponadto] z własnemi opiekunami swoich dochodząc własności sam in persona, in omi subsellio [osobiście, we wszystkich urzędach] Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego via iuris [drogą prawa] iść musi. Zaczym my król z zwykłej naszej klemencyi [łaskawości], tudzież z konsyderacyi [poważania] wielkich w Rzeczypospolitej zasług ojca i antenatów jego, do wniesionej majestatowi naszemu supliki, łaskawie się skłoniwszy, gdy pomienionego urodzonego Ogińskiego, cześnika Wielkiego Księstwa Litewskiego poprzedzającemi lata przymiotami, już capacem, habilem et ad quesvis agenda [zdolnego, zdatnego do czynienia czegokolwiek] bydź uznawamy sufficientem [odpowiedniego], lecz że incompetentia [niepełnoletność] lat zupełnych, ex praescripto legis [z przepisów prawa] nie czyni go jeszcze capacem [zdolnym] do tranzakcyi jurydycznych i poparcia spraw swoich, authoritate et plenitudine iuris nostri regii [autorytetem i mocą prawa naszego królewskiego], pomienionemu urodzonemu Michałowi Ogińskiemu, cześnikowi Wielkiego Księstwa Litewskiego tym przywilejem naszym competentiam [pełnię] lat dobrotliwie przydajemy i przyznawamy, constituendo [do uczynienia] onego capacem [zdolnym] zupełnie wszelkich uczynków, tranzakcyi i procederów prawnych, tak jakby już miał aetatem, juxta statuta [wiek według prawa] pospolicie requisitam [wymagany]. Na co dla lepszej wiary ręką naszą ten przywilej podpisawszy, pieczęć Wielkiego Księstwa Litewskiego przycisnąć rozkazaliśmy.
Datum … die … mensis … Anno Domini MDCC … panowania naszego roku …
(AGAD, Metryka Koronna, sygn. KK 105, s. 242‒243)
Portret Michała Kazimierza Ogińskiego z 1755 roku autorstwa Anny Rosiny Lisiewskiej; źródło: Wikipedia